Mirjo Salvini*
Türkiye’nin doğusundaki Van Gölü, Türkiye dışında pek tanınmaz. Yüzölçümü Cenevre Gölü’nden altı kat daha büyük olan bu gölün suları tatlı değil, tersine sodalıdır. Ayrıyeten çok derin bir göldür. Bu özelliğinden ötürü Van’ı tanıtan görseller üzerindeki meşhur “Van Gölü Canavarı” gölün derinliklerinde çok uygun saklanabilir!
Urartu Krallığı’nın başşehri Tuşpa’nın yer aldığı Van Kalesi’ni 1969 yılındaki birinci ziyaretimden evvel hiç görmemiştim. Bu yabancı isimden, yani Tuşpa’dan çekinmeye gerek yoktu. Tahminen de bu nedenle birden fazla insan hatta tahminen de birçok eski tarihle ilgilenenler tarafından bilinmiyordu. Urartu aslında Tevrat’taki Nuh kıssasıyla ilişkili olan ünlü dağ Ağrı’ya karşılık gelen bir sözdü. Ararat ismi eski İbranice metinde rrt ünsüz harfleri ile yazılmıştır. Lakin Asur yazıtlarında Urartu bir ülke ismi olarak U-ra-ar-tu biçiminde çivi yazılı hecelere karşılık gelmekteydi. Böylelikle Ararat ya da Urartu yalnızca bir dağ ismi değil ayrıyeten bir ülke ve güçlü bir devletin ismiydi. Tevrat’ın Yunanca çevirisinde Asur Hükümdarı Senherib’in oğullarının babalarını öldürdükten sonra Ararat Dağları’na yani dağlık Urartu ülkesine kaçtıkları yazılıdır. Birebir kitabın Latince versiyonunda ise “super montes Armeniae” yani Ermenistan dağlarına kaçtıkları belirtilir.
Farklı halklar ve lisanlar olmalarına rağmen Urartu Krallığı topraklarının Antik ve Ortaçağ Ermenistan coğrafyasına tekabül ettiği güzel bilinen bir gerçektir. Urartu’nun kıymetli bir siyasi figür oluşu, MÖ 9-7. yüzyıllar ortasındadır. Bu eski krallık hakkında bildiklerimizi, çağdaşı Asur İmparatorluğu’nun çivi yazılı dokümanlarına ve ayrıyeten kendi lisanlarında yani Urartuca yazdıkları ve geniş topraklarda bulunan yazıtlara borçluyuz. Yaklaşık 200 yıldan beri birçok ulustan tarihçi, filolog, dilbilimci üzere bilim beşerinin ortak çalışmaları sayesinde, bugün tarihi Ermenistan Platosu (Bazıları kızmasın!) yani Doğu Türkiye, Ermenistan ve Kuzeybatı İran Dağları üzerine kurulmuş en eski devlet olan Urartular hakkında çok kapsamlı bilgilere sahibiz.
F. SCHULZ ÖNCÜLÜĞÜNDE VAN KALESİ’NİN KEŞFİ
Semiramis’in Kenti (Ermenice Şamiramakert) olarak bilinen Van Kalesi’nin keşfi, Urartu çalışmalarının öncüsü Friedrich Eduard Schulz’un yaptığı çalışma ile oldu. Genç bir Alman bilim insanı olan Schulz, dönemin Fransız Dışişleri Bakanlığı tarafından Osmanlı’nın doğu topraklarına gönderildi. O maceralı seyahatinden sonra 1827’de Van’a ulaştı ve burada Van Paşası tarafından karşılandı. Schulz, o yaz mevsiminin 3 ayında 42 çivi yazılı kitabe buldu ve kopyalarını çıkardı. Kaydettiği Urartu yazıtları vefatından çok sonra, fakat 1840 yılında yayınlandı. Bu tarihten sonra farklı ülkelerden birçok bilim insanı Van uygarlığı yani Urartu üzerine çalıştı. Böylelikle İran Azerbaycanı’ndan Fırat uzunluklarına kadar, oradan Ermenistan’daki Sevan Gölü’ne kadar çok geniş bir alana dağılan Urartu kalıntıları üzerine çağdaş lisanlarda çok sayıda yayın yapıldı. Aslında Urartu topraklarında bizlere miras kalan en değerli kalıntılar, güçlü kaleler ve kaya yazıtlarıdır.
Bu kalıntılar, Urartu medeniyetine dair bilgilerimize ilişkin temel referanslardır. Bilhassa Türkiye’nin doğusunda ve Ermenistan’da yürütülen hafriyatlar sonucunda Urartu’nun meşhur bronz işçiliğini yansıtan kalkanlar, kazanlar, heykeller ve çok çeşitli nesneler ele geçti. Urartu ismi birinci kere MÖ 13. yüzyıla ilişkin Asur çivi yazılı evraklarında bir yer ismi olarak geçer. Bu yazıtların tarihi ayrıyeten Urartu tarihinin de başlangıcıdır. Ancak Urartular, yazıtlarını lakin MÖ 9. yüzyıldan itibaren yazmaya başladılar. Van Kalesi kayalığının eteklerinde Madır Burcu denilen güçlü bir yapının büyük bloklardan oluşan yapı taşları üzerinde Urartu Krallığı’nın kurucusu ve birinci hükümdarı Lutibri’nin oğlu Sarduri’ye ilişkin altı adet yazıt yer alır. Birbirinin kopyası olan (duplikate) Madır Burcu yazıtları Asur lisanında olup, yeni kurulan Urartu Krallığı’nın da Asur geleneğinin takipçisi olduğunu göstermesi açısından kıymetlidir.
SEMİRAMİS ŞEHRİ
Sarduri’den sonra Kral İşpuini’den başlayarak Urartu çivi yazılı dokümanları yeni bir lisanda yazılmaya başlandı. Onlar kendilerini Biainili olarak isimlendiren mahallî bir güçtü. Tahminen de Bia-i-ni-li “Bia (bölgeleri)” Van isminin öncül formuydu. Urartu yazılı dokümanları, MÖ 9. yüzyılın son çeyreğinden, MÖ 7. yüzyılın ortalarına kadar geçen müddet içinde yazıldı. Hakikaten bu çok uzun olmayan bir periyottur. Lakin bu periyot, iki evre formunda incelenebilir. MÖ 8. yüzyılda Urartu hükümdarları Minua, I. Argişti ve II. Sarduri merkezi Van bölgesinde ve yeni fethedilen Aras Nehri’nin kuzeyinde Erebuni ve Argiştihinili üzere harika kentler inşa ettiler. Bu hükümdarların bıraktığı miras mükemmeldir, MÖ 8. yüzyılda Urartu gücünün belkemiğini oluştururlar. Kanalların inşası, kentlerin kurulması, yazıtlarda yaygın olarak bahsedilen varlıklı bir tarımın yaratılması biçiminde bölgeye müdahale ettiler. Başşehre su getiren ve bugün hala işlerliğini sürdüren yaklaşık 60 km uzunluğundaki Minua Kanalı, bu dev projelerden yalnızca biridir. Bu kanal efsaneye nazaran Van kentinin kurucusu Asur Kraliçesi Semiramis’e atıfla “Semiramis Kanalı” olarak da isimlendirilmişti. Bu efsanenin kaynağı olan Ermeni Ortaçağ yazım geleneğinde Van Kalesi de Şamiramakert, yani “Semiramis Şehri” olarak isimlendirildi.
Kısa bir orta not: Dönemin güçlü Asur Hükümdarları ile eşit güce ve statüye sahip Urartu Hükümdarı II. Sarduri, Van ve etrafında harika yerleşimler inşa edip, savaş ve zaferlerini kusursuz çivi yazısı ile taşlara işlerken, uzak batıda bir sepete konmuş yeni doğmuş ikiz çocuklar bir ırmakta sürükleniyordu. Bu seyahat, bir anne kurdun o çocukları bulup onlara annelik yapmasına kadar sürdü. O çocuklar Romulus ve Remus’tu, sürüklendikleri ırmak de Tiber’di. Bu efsane de bu türlü başlar. Gerisi biliniyor: Roma’nın yedi hükümdarı, akabinde Cumhuriyet, Augustus, Roma İmparatorluğu…
Düşünün ne Palatine Tepesi’nin (Roma’nın kurulduğu tepe) okuma yazma bilmeyen çobanları Eski Yakın Doğu’nun süper uygarlıklarını duymuştu, ne de bu uygarlıkların mağrur hükümdarları Yunan ve Roma uygarlıklarını yaratacak olan halkların varlığını dikkate almıştı. Bu karşılaştırmanın tarihe ters bir telaffuz olduğunun farkındayım. Biliyorum bu olaylar birebir tarih kitabının farklı sayfalarında yazılmışlardır. Lakin bu türlü olsa dahi bazen olaylar ve devirler ortasında hayali bir çeşit yapmak ve farklı medeniyetleri karşılaştırmak hiç kötü değildir. Hem bu bölgeler o kadar da birbirinden kopuk sayılmazdı. Gerçekten aralıklar, Olympia’da (Yunanistan) yahut Etruria’da (İtalya) bulunan bronzların da gösterdiği üzere, Doğu’nun ve kısmen Urartu’nun ticari ve kültürel tesirlerini engelleyemedi.
AJAN MEKTUPLARIYLA ‘URARTU’NUN BUHRAN DÖNEMİ’
Eğer mevzumuza geri dönecek olursak, Urartu tarihinin askeri başarılarla dolu birinci etabı Asur Hükümdarı II. Sargon’un MÖ 714 yılındaki sekizinci seferi ile Urartu topraklarına derinlemesine nüfuz etmesiyle diğer bir evreye girer. Bu olayla Urartu Krallığı’nın içine girdiği kriz, Asur yazıtlarına nazaran Urartu Hükümdarı Rusa’nın çaresizlik içinde intiharı ile sonuçlanır. Asur Hükümdarı Sargon’un oğlu Senherib tarafından düzenlenen Asur İstihbarat Servisi’nden gelen casus mektupları, yeni bir hükümdarın ortaya çıkmasıyla birlikte Urartu sarayındaki çalkantı hakkında bizi bilgilendiriyor. Ancak ne yazık ki Urartu’nun bu buhran devri ile ilgili elimizde direkt bir evrak yok. Buna nazaran, Urartu devleti Asur müdahalesinden sonra çökmedi. Zira Asurlar başşehir Tuşpa’yı fethetmemişti. Ayrıyeten MÖ. 743 yılında bugünkü Adıyaman civarında Asur Hükümdarı III. Tiglatpileser, Urartu Hükümdarı II. Sarduri’yi bir savaşta yendiğinde Urartu Hanedanlığı tekrar devam etmişti.
URARTU KRALLIĞINDA II. RUSA DÖNEMİ
Bu devirden sonra Urartu Krallığı için son ve en kıymetli periyot, kuşkusuz II. Argişti’nin oğlu II. Rusa devridir. Bu kral MÖ 7. yüzyılın ikinci çeyreğinde Urartu’yu yönetti. Bilhassa Van Gölü havzasında ve Ermenistan’daki Yerevan sırtlarında kentler kurdu. Onun devrinden bize çok sayıda mimari kalıntı, heykel ve bronz eserler ulaştı. Kuşkusuz 19. yüzyılda Schulz, Rassam, Lehmann-Haupt üzere birinci Urartu kaşiflerinin tespit ettiklerinin yanında 20. yüzyılda Ermenistan Erivan’daki Karmir-Blur ve Armavir/Argiştihinili üzere yerleşimler ile Van Gölü Havzası’ndaki Van Kalesi, Çavuştepe Kalesi, Adilcevaz/Kef Kalesi ve Van’ın 35 km kuzeyindeki Ayanis Kalesi arkeologların uzun gayretleri ile ortaya çıkarıldı. Bu iki yüzyılda Urartu kalıntılarına yönelik yapılan arkeolojik kazıların, keşif seyahatlerinin, epigrafik ve dilbilimsel çalışmaların ölçüsünü özetlemek mümkün değildir.
Söz konusu araştırmalar son yıllarda büyük ölçüde artarak devam etti. Van Krallığı ile ilgili bibliyografya şu anda yapılan çok sayıdaki yeni keşifle büyük bir süratle zenginleşiyor. Eski araştırmalardan kalan Urartu yapıtları British Museum’dan Berlin’deki Vorderasiatisches Museum’a çok sayıda müzede yer alır. Fakat Urartu yapıtları konusunda en güçlü müzeler anıtlar, yazıtlar ve bilhassa bronz yapıtların olduğu Van ve Erivan müzeleridir.
Bazı Urartu kaya yazıtlarının olduğu İran’da ise Urmiye ve Tahran müzelerinde kıymetli Urartu çivi yazılı evrakları korunmaktadır. Yıllar içinde, örneğin Erivan, München ve Van’da kısmen yahut büsbütün Urartu medeniyetine adanmış birtakım bilimsel kongreler düzenlendi. Örneğin, Van’da 1990 yılında düzenlenen 3. Anadolu Demir Çağları Sempozyumu’nun akabinde bu yıl eylül ayında Van Kalesi’nin tabanında Urartu ve Ötesi isimli bir sempozyum düzenlendi.
Kuşkusuz tarihi açıdan, Urartu Krallığı’nın en öne çıkan özellikleri, bulunduğu coğrafyanın yüksek yaylalarının yazıya sahip birinci devleti ve MÖ 9. yüzyılın sonundan 7. yüzyılın ortalarına kadar Asur İmparatorluğu’nun en şiddetli rakibi olmasıdır. Urartuların avantajlarının başında ise yeniden coğrafik olarak yaşama elverişli vadi ve düzlükleri tutan doğal savunma duvarları halindeki sıradağlara ve harikulade bir bronz üretiminin gelişmesine müsaade veren metal madenlerine sahip olması geliyordu. Bu yüksek yaylalardaki farklı halklar ve etnik ögeleri bir ortada tutabilen şey ise bu coğrafyayı izole eden topografya, demir silahlar ve merkezi gücü kullanarak kusursuz bir tertip oluşturan krallık sayesinde oldu. I. Sarduri’ye ilişkin en eski yazıt olan Madır Burcu yazıtlarında da görüldüğü üzere Urartu kendi coğrafyasında Mezopotamya çivi yazısını benimseyen birinci devletti. Lakin bu yazı, kısa müddet sonra, Sami ve Hint-Avrupa lisanları üzere Eski Yakındoğu’nun büyük lisan ailelerinden hiçbirine ilişkin olmayan ve Urartu ismi verilen yeni bir lisana uyarlandı. Bugün hiçbir çağdaş lisan Urartuca’dan türememiştir yahut ardılı değildir. Bunun yanında Urartuca MÖ. 2. binyılın son derece sıkıntı olan Hurri lisanı ile bağlıdır. Bu durum Urartuca’nın neden hala tam olarak çözülemediğini açıklıyor.
URARTU LİSANININ VE YAZITLARININ ÇÖZÜLMESİ
Urartu yazıtlarının kopyaları Fransız ve İngiliz arkeologlar tarafından Nineveh ve Khorsabad’daki büyük Asur yazıtlarının keşfedilmesinden evvel, Schulz’un Van etrafına yaptığı araştırma gezisi sonucunda Avrupa’ya ulaşmıştı. Bu yazıtların yayınlandığı Journal Asiatiqua serisinin Paris’te çıkan 1840 tarihli 9. yılı lll. sayısında kelam konusu kopyaların hoş örnekleri görülebilir. Bu örnekler, 1857’de Londra’daki Royal Asiatic Society tarafından çivi yazısı transkripsiyonun yapıldığı bildirildiğinde pek dikkate alınmadılar. Bu hal Urartu lisanının çözülmesi sürecinin izlediği inişli çıkışlı rota ile yakından alakalıdır. Zira Urartuca keşfedildiği günden beri hala tam olarak onu kavramamıza müsaade vermiyor. Bu durumun en baştaki sebepleri, bu lisanın öbür lisanlarla bağlantısının olmaması, ek olarak az sayıda ve kendini tekrarlayan yazıtlara sahip olmasıdır. Urartu lisanı, genel olarak Sümer ve Elam lisanları üzere “Asyalı” olarak tanımlanabilir. Bu lisana dair en anlaşılır metinler, I. Argişti ve oğlu II. Sarduri’ye ilişkin Van Kalesi’ndeki büyük kraliyet yıllıklarıdır. Bu yıllıklar, ismi geçen hükümdarlar tarafından görkemli Van Kalesi kayalıklarına işlenmiştir. Bunlardan I. Argişti Yıllıkları kalenin güney yamacındaki kaya odalarından oluşan kompleksin girişini kaplar. Burası muhakkak Argişti’nin ve kraliyet ailesinin mezarlarının olduğu anıt odalardır.
Oda mezarların içi olağan ki krallığın sona ermesinden kısa bir mühlet sonra yağmalandıkları ve yaklaşık 2 bin 800 yıl boyunca davetsiz konuklara mesken sahipliği yaptıkları için ana kaya dışında içlerinde hiçbir şey korunmamıştır. Fakat mezardaki ana odanın tabanında taş lahitlerin varlığına işaret eden izler kalmıştır. Argişti’nin oğlu Sarduri ise Van Kalesi’nin kuzey yüzünde, Hazine Kapısı denilen yerde steller ve ana kaya üzerine işlediği yıllıklarını bize bırakmıştır. Gerek Argişti’nin gerekse de Sarduri’nin Van Kalesi’ndeki uzun yıllıkları son yüzyıllarda bilhassa büyük ziyan gördüler.
Örneğin uzun Argişti yazıtı (Horhor), temel olarak kaleyi kuşatanların açtığı top atışlarından ziyan gördü. Yeniden Sarduri’nin yıllıklarının (Analıkız) olduğu steller 1916’da Rus arkeologların toprak altından çıkarmasının ardından yereldeki umursamazlık ve eser vandalizmi sonucunda büyük ölçüde ziyan gördü. Bu çok berbat bir durum. Ne yazık ki birçok kişi kendi tarihi belleğini umursamıyor. Ve birçok insan kendini tarihi kalıntıların sistematik tahribatına adıyor. Bu durum bugün hala devam ediyor. Bu zorluklara karşın, bahsi geçen Urartuca tarihi metinler İngilizce, Almanca, Rusça, Türkçe, Ermenice, İtalyanca vb. üzere çağdaş lisanlarda yayınladı.
Böylece Doğu Toros, Zagros ve Transkafkasya dağları ortasındaki yüksek yaylaların tarihinde kıymetli bir sayfayı geri kazandık. İsimlerini yazıtlardan bildiğimiz Urartuların boyunduruğu altına girmiş onlarca halk, kavim, kent, hükümdarın isimlerini şimdiki yaşayanlarla eşleştirip, kağıt üzerinde yerlerini gösteremiyoruz. Lakin buradan Urartu hükümdarlarının yapmış oldukları yapılar, yerleşimler, kaleler, kaya mezarları, kaya yazıtları, sulama kanalları ile bölgede büyük değişimler yapmış çok etnik yapılı bir imparatorluğu yönettiklerini söylebiliyoruz. Urartu yazıtlarında farklı isimler geçer. Örneğin Aras Nehri’nin kuzeyinde bir bölgede bulunan Diauehi’nin Hükümdarı Utupurşini, evvel Urartu Hükümdarı Minua’ya sonra da oğlu I. Argişti’nin ordularına karşı direndi. Yeniden Malatya (Geç Hitit Devleti) Hükümdarı Hilaruada, Urartu Hükümdarı II. Sarduri’ye haraç olarak altın, gümüş ve büyükbaş hayvanlar verdi. Bu periyotta Qumaha (Kommagene) Hükümdarı Kuştaşpili, Urartular ile Üst ve Orta Fırat bölgelerindeki Geç Hitit ve Arami devletleri ile birlikte Asur Hükümdarı III. Tiglatpileser’e karşı kurulan bir ittifakta yer aldı. Tarihi hafızaya işlenen bu şahsiyetler, devrin kudretli hükümdarları II. Sarduri ve III. Tiglatpileser ile tanışma talihine ya da talihsizliğine sahip oldular!
Urartu Krallığı’nın dağları ve geniş topraklarında yer altına inşa edilmiş kaya odaları, su kaynaklarına inen kaya basamakları, yiyecek depoları, anıt mezarlar ve mezar gömüsü kalıntılarına sıklıkla rastlanılır. Bunlar içinde en düzgün bilinen örnekler bugün ziyaret edilebilen meşhur Van Kalesi’ndeki anıtlardır. Kaledeki büyük kaya odalarına ulaşım farklı güzergahlardan sağlanır. Biz buradaki I. Argişti’nin anıt mezarından ve II. Sarduri’nin kayaya işlenen tapınım alanından kelam etmiştik. Kaledeki kaya odalarının kimileri açıkça kaya nekropolleri olup farklı hükümdarı düzenlemelere nazaran yapılmışlardır. Maalesef bu oda mezarlar yazıtsız olduğu için kesin olarak tarihlerini kestiremiyoruz.
GÖRKEMLİ AYANİS KALESİ
Son olarak İzmir Ege Üniversitesi’nden arkadaşım merhum Prof. Dr. Altan Çilingiroğlu’nun ismiyle anılan en son arkeolojik teşebbüsten kısaca bahsedelim: Van Gölü’nün doğu kıyısında doğal bir doruğa kurulmuş görkemli Ayanis Kalesi… Buradaki hafriyatlar, Urartuların bronz sanatının harika yapıtlarının gün ışığına çıktığı son yılların en kıymetli arkeolojik teşebbüsü oldu. Bunlar içinde bilhassa tarihi kalkanlar değerlidir. Gerçekten benzerleri Erivan’daki Karmir-Blur hafriyatında ele geçmişti. Ayanis’teki en mükemmel keşif ise Urartuların en büyük ilahı Haldi’ye adanmış tapınak yapısıdır. Tapınağın cephesi ve giriş koridoru itina ile kesilmiş fevkalade bazalt taş bloklarının üzerine oyulmuş çok uzun çivi yazılı bir metinle kaplıdır. Odanın iç duvarları yepyeni fantastik hayvan motifleri ve stilize bitkilerle süslenmiştir. Bu güçlü duvarlara sahip kalede içinde, şarap, susam yağı üzere besin unsurlarını depolamak için büyük kaplar içeren depolar gün ışığına çıkarıldı. Ayrıyeten sıvı ölçülerini kaydeden bir dizi kil bulla bize yeni ve enteresan bilgiler verdi. Bu bullalar üzerindeki çivi yazılı kısa tabirlerin yanı sıra hiyeroglif işaretleri de işlenmiştir. Çevirisini yapabildiğimiz bu işaretler çizgisel (Linear) yazıtlardır. Bu semboller Urartu’da çivi yazısı yazma hünerine sahip şahısların yanı sıra, örneğin, ambarlarda depolanan yağ yahut arpa ölçülerini belirtmenin kendi kolay lakin tesirli yolunu bulmuş olan, okuma yazma bilmeyen çalışanların de olduğunu gösterir.
Ayanis ve etrafından gelen buluntular epey zengindir ve yakın gelecekte yeni keşifler için umut vadetmektedir. Savaşlardan ve çatışmalardan etkilenen halklardan farklı olarak Türkiye ve bilhassa doğusundaki yöreler, tarihi varlıklı bir toprakta yaşamanın ilgi ve gururunu taşıyorlar. Bu topraklar sahip olduğu kültürel mirası orada yaşayan lokal nüfusa da yayması gereken kusursuz uzmanlara da sahip olduğu için ayrıyeten büyük bir talihe sahiptir.
*Istituto di Studi sulle Civiltà dell’Egeo e del Vicino Oriente, Emeritus
Çeviri: Kenan Işık